… “Είναι ελεύθερη επιλογή μου να καταναλώνω κρέας και ζωικά παράγωγα. Η φυτοφαγική διατροφή δεν μου επιτρέπει να καταναλώσω κρέας. Άρα η φυτοφαγική διατροφή μου μειώνει την ελευθερία επιλογής.” …

Συχνά όταν κάποιος ακούει για πρώτη φορά για την υγιεινή, πλήρη φυτοφαγική διατροφή έχει την εξής αντίδραση: “Είναι ελεύθερη επιλογή μου να καταναλώνω κρέας και ζωικά προϊόντα. Η φυτοφαγική διατροφή δεν μου επιτρέπει να καταναλώσω κρέας. Άρα η φυτοφαγική διατροφή μού μειώνει την ελευθερία επιλογής”. Αυτή η αντίδραση είναι μάλιστα τόσο άμεση και τόσο συχνή που θα μπορούσε κανείς να την προσομοιάσει με επίκτητο αντανακλαστικό! Το ότι οι άνθρωποι έχουν αναπτύξει αντανακλαστικά για να υπερασπίζονται το δικαίωμα στην ελεύθερη επιλογή είναι ενθαρρυντικό. Σημαίνει ότι θεωρούν το δικαίωμα στην ελεύθερη επιλογή σημαντικό. Αντίστοιχα, το ότι θεωρούν ότι κάποιοι που ενθαρρύνουν μία διαφορετική εναλλακτική δυνητικά μπορεί (είτε αυτοί είτε η ίδια η εναλλακτική που προτείνουν) να περιορίσουν αυτήν την ελευθερία τους, προκαλεί δικαιολογημένα προβληματισμό για την πρακτική των τελευταίων (στους οποίους ανήκουμε κι εμείς). Τι συμβαίνει εδώ;

Μήπως πράγματι το να ενθαρρύνει κανείς την υιοθέτηση μίας υγιεινής, πλήρους φυτοφαγικής διατροφής περιορίζει το δικαίωμα των άλλων στην ελευθερία επιλογής; Επειδή νομίζω ότι πιστεύω στο δικαίωμα της ελεύθερης επιλογής τουλάχιστον με τον ίδιο ενθουσιασμό όσο και ο διπλανός μου θεωρώ ότι είναι σημαντικό να εξηγήσω την δική μου θεώρηση για την έννοια της ελεύθερης επιλογής και να αποκρυπτογραφήσω αυτό που νομίζω ότι κρύβεται υποσυνείδητα πίσω από ισχυρισμούς σαν τους παραπάνω.

Η ελεύθερη επιλογή αποτελεί δικαίωμα κάθε ανθρώπου. Ως τέτοιο υπάρχουν κάποιες προϋποθέσεις που πρέπει να ικανοποιούνται προκειμένου να μπορεί κανείς να ασκήσει το δικαίωμα αυτό. Αυτές οι προϋποθέσεις αποτελούν και κατά κάποιον τρόπο και τα κριτήρια ορισμού του δικαιώματος αυτού. Οι προϋποθέσεις αυτές είναι οι εξής:

1. Η δυνατότητα να επιλέξει κανείς ανάμεσα σε όλες τις δυνατές εναλλακτικές.
2. Η κάθε εναλλακτική να μπορεί να επιλεγεί με την ίδια ευκολία, δηλ. τα πρακτικά εμπόδια επιλογής (δηλ. αυτά που δεν έχουν σχέση με την ουσία της επιλογής όπως στρεβλώσεις αγοράς) κάποιας εναλλακτικής να είναι τα ίδια για όλες τις εναλλακτικές.
3. Η ύπαρξη γνώσης για τα πιθανά οφέλη και επιπτώσεις κάθε εναλλακτικής επιλογής, δηλ. τι συνολικά συνεπάγεται κάθε εναλλακτική επιλογή.

Το να ισχύουν τα τρία παραπάνω σε απόλυτο βαθμό σημαίνει ότι στο συγκεκριμένο θέμα απολαμβάνουμε και το δικαίωμα της ελευθερίας επιλογής σε απόλυτο βαθμό, ασχέτως φυσικά από το ποια είναι η τελική συγκεκριμένη επιλογή του καθενός. Το τελευταίο είναι σημαντικό γιατί δεν πρέπει να συγχέουμε την ελευθερία επιλογής μεταξύ εναλλακτικών με την τελική επιλογή μας. Κάποιος μπορεί να επιλέξει ελεύθερα το ίδιο πράγμα με κάποιον άλλον που έχει εξαναγκαστεί.

Είναι όμως προφανές ότι οι παραπάνω τρεις προϋποθέσεις σχεδόν ποτέ δεν ικανοποιούνται απολύτως αλλά μόνο μερικώς. Μπορούμε έτσι να δεχτούμε ότι η ελευθερία επιλογής δεν είναι μία κατάσταση που ακολουθεί τον κανόνα όλα ή τίποτα (all or nothing) όπου ή υπάρχει εντελώς ή δεν υπάρχει καθόλου. Αντίθετα, η δυνατότητα ελευθερίας επιλογής κινείται σε ένα εύρος (spectrum) όπου μπορεί να είναι μικρότερη ή μεγαλύτερη ανάλογα με τον βαθμό που ικανοποιούνται οι προϋποθέσεις άσκησης του δικαιώματος αυτού. Έτσι κάθε τι που αυξάνει τον βαθμό συμμόρφωσης με τις προϋποθέσεις, αυξάνει και τον βαθμό που απολαμβάνουμε το δικαίωμά μας στην ελεύθερη επιλογή και, επαναλαμβάνω γιατί είναι σημαντικό, χωρίς να παίζει κανένα ρόλο το ποια θα είναι η συγκεκριμένη τελική επιλογή αυτή καθεαυτή.

Άρα, σε οποιοδήποτε θέμα έχουμε επιλογή, η ελευθερία αυτής αυξάνεται αν κάνουμε ένα από τα εξής:

1. Αν αυξήσουμε τις εναλλακτικές από τις οποίες μπορούμε να επιλέξουμε,
2. Aν μειώσουμε πρακτικά εμπόδια (άσχετα δηλ. με την ουσία του θέματος της επιλογής, όπως χαμηλή διαθεσιμότητα, δυσκολία πρόσβασης, επιλεκτικές κρατικές επιχορηγήσεις) που κάποιες εναλλακτικές επιλογές έχουν σε σχέση με άλλες,
3. Αν ενημερωθούμε περισσότερο για τα οφέλη και τις επιπτώσεις κάθε εναλλακτικής επιλογής, ή, τέλος,
4. Έναν συνδυασμό των παραπάνω.

Τώρα νομίζω ότι είμαστε έτοιμοι να εφαρμόσουμε τις παραπάνω ιδέες για να απαντήσουμε στο αρχικό μας ερώτημα το οποίο για την πληρότητα θα το διατυπώσουμε σε δύο εκδοχές, δηλαδή:

1. Μήπως η υγιεινή, πλήρης φυτοφαγική διατροφή μειώνει το δικαίωμά μας ή των άλλων στην ελευθερία επιλογής της διατροφής;
2. Μήπως η ενθάρρυνση/ενημέρωση για την υιοθέτησης μιας υγιεινής, πλήρους φυτοφαγικής διατροφής μειώνει το δικαίωμά μας ή των άλλων στην ελευθερία επιλογής της διατροφής;

Νομίζω ότι εύκολα και με αρκετή αυτοπεποίθηση μπορούμε να απαντήσουμε στην πρώτη εκδοχή του ερωτήματος πως όχι. Η υγιεινή φυτοφαγική διατροφή δεν είναι παρά μία από τις πολλές εναλλακτικές μορφές διατροφής που μπορεί κάποιος να επιλέξει να ακολουθεί. Ως τέτοια δεν μπορεί, εξ ορισμού, να επηρεάσει την ελευθερία επιλογής μας καθώς όπως ήδη είπαμε η ελευθερία επιλογής σχετίζεται με την διαδικασία επιλογής μεταξύ εναλλακτικών και δεν έχει να κάνει με τις εναλλακτικές καθαυτές. Η ύπαρξη κάποιας επιπλέον εναλλακτικής σε κάποιο θέμα που έχουμε πολλαπλές επιλογές δεν μπορεί να μειώσει την ελευθερία επιλογής μας, καθώς δεν μειώνει την ελευθερία μας στο να επιλέξουμε αυτήν ή όποια άλλη εναλλακτική. Θα έλεγε μάλιστα κανείς ότι, στο βαθμό που η φυτοφαγική διατροφή είναι μία νέα εναλλακτική επιλογή που δεν γνωρίζαμε πριν, η ελευθερία επιλογής της διατροφής μας έχει αυξηθεί καθώς έχουν αυξηθεί οι προσφερόμενες εναλλακτικές (ακόμη κι αν δεν επιλέξουμε την συγκεκριμένη διατροφή). Κι αυτό ισχύει γιατί με την αύξηση του αριθμού των εναλλακτικών αυξάνεται ο βαθμός συμμόρφωσης με την 1η προϋπόθεση για την ύπαρξη ελευθερίας επιλογής που αναφέραμε παραπάνω.

Τώρα ας απαντήσουμε την δεύτερη εκδοχή του ερωτήματός μας. Κι εδώ η απάντηση είναι πάλι, φαρδιά-πλατιά, όχι. Η ενθάρρυνση/ενημέρωση υιοθέτησης μίας υγιεινής, πλήρους φυτοφαγικής διατροφής πετυχαίνει τα εξής:

1. Σε αυτούς που δεν την γνώριζαν τους αυξάνει τις πιθανές εναλλακτικές επιλογές διατροφής κατά μία.
2. Σε αυτούς που την γνωρίζουν, μειώνει (εν μέρει) τα πρακτικά εμπόδια που δυσχεραίνουν την επιλογή αυτής της εναλλακτικής σε σχέση με άλλες. Αυτό γίνεται γιατί μιλώντας κανείς για μία οποιαδήποτε μορφή διατροφής αναπόφευκτα θα μοιραστεί με τον συνομιλητή του πληροφορίες όπως χώρους εστίασης όπου αυτή η διατροφή είναι διαθέσιμη, καταστήματα που πωλούν σχετικές πρώτες ύλες για μαγείρεμα συγκεκριμένων συνταγών, ή ακόμη και παραλλαγές συμβατικών συνταγών που μπορούν να τροποποιηθούν για να εμπίπτουν στο συγκεκριμένο μοντέλο διατροφής.
3. Τέλος, η ενημέρωση για αυτόν τον τύπο διατροφής σε σχέση με τα οφέλη στην υγεία (και στα ζώα και το περιβάλλον βεβαίως) και αντίστοιχα η ενημέρωση σε σχέση με τις επιπτώσεις άλλων μορφών διατροφής στα ίδια θέματα μάς αυξάνει την γνώση για το τι πραγματικά συνεπάγεται η μία ή η άλλη εναλλακτική.

Μα για μισό λεπτό, τα παραπάνω τρία ικανοποιούν τις τρεις προϋποθέσεις ύπαρξης ελευθερίας επιλογής που αναφέρθηκαν στην αρχή. Άρα παραδόξως, τώρα, πρέπει να δεχτούμε ότι η ενθάρρυνση μίας υγιεινής, πλήρους φυτοφαγικής διατροφής όχι μόνο δεν περιορίζει το δικαίωμά μας στην ελεύθερη επιλογή αλλά, αντιθέτως, αυξάνει τον βαθμό που απολαμβάνει κανείς αυτό το δικαίωμα (και επαναλαμβάνω, ασχέτως του αν την υιοθετήσουμε, αλλά απλά και μόνο επειδή ενημερωθήκαμε γι’ αυτήν).

Αυτό μας δημιουργεί το εξής παράδοξο που θα προσπαθήσουμε να εξηγήσουμε συνοπτικά. Πώς γίνεται τόσοι άνθρωποι (και από την εμπειρία μας αυτό αφορά τους περισσότερους ασχέτως της ευφυίας τους, της εκπαίδευσής τους, ή της κοινωνικοοικονομικής τους κατάστασης) να θεωρούν ότι η ελευθερία επιλογής τους περιορίζεται όταν μόλις είδαμε (αν συμφωνούμε μέχρι εδώ) ότι στην πραγματικότητα αυτή η ελευθερία τους αυξάνεται.

…Επειδή θεωρούν προσωπικά αδύνατο (είπαμε μιλάμε για την πρώτη επαφή κάποιου με την υγιεινή, φυτοφαγική διατροφή) να ζήσουν χωρίς να καταναλώνουν ζωικά προϊόντα, αμέσως υποσυνείδητα φαντάζονται ότι ο μόνος τρόπος που αυτό θα μπορούσε να συμβεί είναι αν κάποιος τους το απαγόρευε! Έτσι ξεκινά ένα παιχνίδι του εγκεφάλου τους. Υποσυνείδητα αρχίζουν να νιώθουν εν δυνάμει θύματα μίας τέτοιας φανταστικής απαγόρευσης και επιλεκτικά ‘ξεχνούν’ τόσο το ότι ο φυτοφάγος επέλεξε ελεύθερα από τις εναλλακτικές του όσο και το ότι κανένας δεν ισχυρίστηκε ότι πρέπει να γίνει ο συνομιλητής του φυτοφάγος εξαναγκαστικά.

Η ταπεινή μου εξήγηση είναι η εξής: Συγχέουν το τι αντιπροσωπεύει η συγκεκριμένη επιλογή κάποιου άλλου για τους ίδιους, με αποτέλεσμα να θεωρούν ότι η επιλογή του άλλου, επειδή δεν ανήκει καν στις ρεαλιστικές εναλλακτικές τους, θα μπορούσε να υιοθετηθεί μόνο υπό καθεστώς μειωμένης ελευθερίας επιλογής. Επειδή θεωρούν προσωπικά αδύνατο (είπαμε μιλάμε για την πρώτη επαφή κάποιου με την υγιεινή, φυτοφαγική διατροφή) να ζήσουν χωρίς να καταναλώνουν ζωικά προϊόντα, αμέσως υποσυνείδητα φαντάζονται ότι ο μόνος τρόπος που αυτό θα μπορούσε να συμβεί είναι αν κάποιος τους το απαγόρευε! Έτσι ξεκινά ένα παιχνίδι του εγκεφάλου τους. Υποσυνείδητα αρχίζουν να νιώθουν εν δυνάμει θύματα μίας τέτοιας φανταστικής απαγόρευσης και επιλεκτικά ‘ξεχνούν’ τόσο το ότι ο φυτοφάγος επέλεξε ελεύθερα από τις εναλλακτικές του όσο και το ότι κανένας δεν ισχυρίστηκε ότι πρέπει να γίνει ο συνομιλητής του φυτοφάγος εξαναγκαστικά. Ίσως αυτό το παιχνίδι του μυαλού να γίνει πιο εύληπτο αν κανείς σκεφτεί μία αντιστοιχία όπου ο φυτοφάγος μοιάζει με τον πρώην καπνιστή (όπου κάπνισμα, βλέπε τα όποια ανθυγιεινά στοιχεία της διατροφής) ενώ ο παμφάγος μοιάζει με τον νυν καπνιστή. Δεν πιστεύω ότι υπάρχει κανείς καπνιστής που ανησυχεί για την ελευθερία επιλογής του αν κάποιος άλλος κόψει το κάπνισμα, ή αν κάποιος άλλος τον ενημερώσει για τις επιπτώσεις του καπνίσματος και τον ενθαρρύνει να το διακόψει. Κι όμως, συναντώ συνέχεια ανθρώπους τόσο μη καπνιστές όσο και πρώην καπνιστές οι οποίοι μου δίνουν ως πρώτο σχόλιο στην φυτοφαγική διατροφή το ότι δεν τους αρέσουν οι απαγορεύσεις. Μα τι διαφορά έχει η απογόρευση που θέτει ο φυτοφάγος στον εαυτό του να μην τρώει ζωικά από την απογόρευση που θέτει ο μη ή πρώην καπνιστής να μην καπνίζει; Άρα, στην ουσία το αντανακλαστικό υπεράσπισης της ελευθερίας επιλογής είναι στην ουσία μία αυτοάμυνα στην φανταστική απειλή που τεχνηέντως δημιούργησε ο εγκέφαλός τους σε ένα ενδεχόμενο που δεν θα είχαν ποτέ επιλέξει οι ίδιοι και που δεν είναι ρεαλιστικό. Και πράγματι το αίσθημα της επίπλαστης αυτής απειλής μειώνεται όσο κανείς εξοικειώνεται με την επιλογή της φυτοφαγίας ως προσωπικής επιλογής στον βαθμό που μετά το αρχικό shock το επιχείρημα της ελεύθερης επιλογής υποβαθμίζεται σταδιακά μέχρι που ατονεί. Αυτό το παιχνίδι που μας παίζει ο εγκέφαλός μας (κι εμένα μου συνέβη όταν πρωτοήρθα σε επαφή με αυτήν την εναλλακτική επιλογή) έχει άλλο ένα σημαντικό επιμύθιο. Ότι η διατροφή μας είναι για όλους μας (ασχέτως της συγκεκριμένης επιλογής που μπορεί να έχουμε κάνει) αναπόσπαστο κομμάτι του πώς ζούμε, πώς βλέπουμε τον εαυτό μας, πώς θεωρούμε ότι οι άλλοι μας βλέπουν, της ατομικής μας ταυτότητας κατά κάποιον τρόπο (θυμηθείτε το απόφθεγμα ‘You are what you eat’). Αν αυτό το συνειδητοποιήσουμε τότε θα είμαστε πολύ κοντά και στο επόμενο λογικό βήμα που δεν είναι άλλο από το να δώσουμε στην διατροφή μας την σημασία και τον χρόνο που της αξίζει και που μας αξίζει.

Ορίστε, λοιπόν, ενημερωθείτε, λύστε τις απορίες σας, ξεπεράστε τις λογικές αρχικές φοβίες και ανασφάλειές σας, δοκιμάστε το, και μετά επιλέξτε (πιο) ελεύθερα την διατροφή που επιθυμείτε. Μόνο να κερδίσετε έχετε!

© Kostis Tsarpalis 2015