Κωστής Τσαρπαλής > Πανδημία Κορονοϊού > Too big to fail – εμβόλια έναντι covid για παιδιά

Too big to fail – εμβόλια έναντι covid για παιδιά

covid vaccines for children – not so fast

Εμβόλια covid για ενήλικες – το μεγαλύτερο success story της πανδημίας

Προχθές συνόδευσα το ταίρι μου, τον άνθρωπό μου, στο εμβολιαστικό κέντρο όπου θα έκανε την πρώτη της δόση του εμβολίου. Παρά το ότι, ίσως λόγω επαγγέλματος, ίσως λόγω των πραγματικών στατιστικών που διάβαζα, ποτέ δεν είχα φοβηθεί έως τώρα ρεαλιστικά για τον κίνδυνο σοβαρής νόσου στην σύντροφό μου, μέσα μου ένιωθα μία μεγάλη ανακούφιση που έφτασε αυτή η στιγμή. Γιατί μπορεί ο κίνδυνος για κάποιον σαν την σύντροφό μου να είναι μικρός, δεν είναι όμως αμελητέος. Επιπλέον, με τον εμβολιασμό της βάζει κι η ίδια ένα λιθαράκι στην συλλογική προσπάθεια για πληθυσμιακή ανοσία.

Η χαρά και ανακούφιση μάλιστα ήταν πολύ μεγαλύτερη από αυτήν που ένιωσα όταν εγώ ο ίδιος έκανα το εμβόλιο, μήνες πριν. Τότε, τα συναισθήματα ήταν ανάμεικτα καθώς αντιλαμβανόμουν ότι ανήκα σε μία μικρή και προνομιούχα ομάδα που της είχε δοθεί προτεραιότητα προστασίας από την πανδημία. Το σκεπτικό του κατά προτεραιότητα εμβολιασμού των υγειονομικών για τον πληθυσμιακό (κυρίως) έλεγχο της πανδημίας είναι λογικό, αλλά δεν παύει το μυαλό να πηγαίνει σε όλους εκείνους που ενώ είχαν μεγαλύτερο ατομικό κίνδυνο νόσησης, δεν είχαν ακόμη πρόσβαση στο εμβόλιο. Αλλά και γιατί, θέλεις να πιστεύεις ότι αν είχες την επιλογή πάντα θα ήθελες να προηγηθούν οι δικοί σου άνθρωποι, ασχέτως του πόσο χαμηλός είναι ο προσωπικός τους κίνδυνος, έναντι του εαυτού σου. Συνεπώς, στον δικό μου εμβολιασμό ένιωθα αρκετά αμήχανα και γι’ αυτό ίσως δεν έγραψα ποτέ κάτι για την εμπειρία αυτή. Προχθές όμως, δεν είχα τέτοιες αναστολές στο να νιώσω χαρά και ανακούφιση, ούτε στο να μοιραστώ αυτήν την εμπειρία τώρα.

Και με την αφορμή αυτή ξαναθυμήθηκα το τεράστιο όφελος που, τόσο διαχρονικά, όσο και στην παρούσα στιγμή έχουν προσφέρει τα εμβόλια στην δημόσια υγεία. Πολύ μεγαλύτερο από οποιαδήποτε άλλο επίτευγμα της ιατρικής. Και ο συνδυασμός της ταχύτητας με την οποία τα εμβόλια έφτασαν στην κλινική πράξη, μαζί με την τεράστια αποτελεσματικότητα και ασφάλειά τους, τόσο σε σχέση με ιστορικά στοιχεία όσο και σε σχέση με το μέγεθος του προβλήματος που αντιμετωπίζουμε, με κάνει να πιστεύω ότι τα εμβόλια έναντι της covid θα είναι ιστορικά το μεγαλύτερο success story της επιστήμης έναντι της πανδημίας (χωρίς φυσικά να ξεχνώ και τις πολλές και μεγάλες αποτυχίες, τόσο επιστημονικές όσο και από θέμα διαχείρισης, αλλά ίσα-ίσα, ένας λόγος παραπάνω…).

Και κάπως έτσι, με τον συμβολισμό αλλά και την ουσία του προχθεσινού εμβολιασμού, ένα κουμπάκι στο μυαλό και την καρδιά μου γύρισε στην προ πανδημίας θέση του, έκανε reset. Προφανώς, έχουν πολλά να γίνουν ακόμη πληθυσμιακά, αλλά σε ατομικό επίπεδο, στον μικρόκοσμό μου, αυτή είναι μία μεγάλη, κομβική στιγμή. Και η πληθυσμιακή μας επιτυχία έτσι θα προκύψει, μέσα από μικρές παρόμοιες ιστορίες ατομικών και οικογενειακών εμβολιασμών.

Εμβόλια covid και παιδιά

Όμως, μήπως ξεχνούσα κάτι; Άλλωστε εκτός από σύντροφο, η στενή μου οικογένεια έχει και δύο παιδιά. Για αυτά πώς θα έπρεπε να νιώθω; Μήπως θα έπρεπε να περιμένω μέχρι τον εμβολιασμό τους πριν βιαστώ να νιώσω ανακούφιση;

Την ίδια μέρα (28 Μαΐου), συμπτωματικά, μάθαμε ότι ο EMA έδωσε σύσταση έγκρισης για χρήση του εμβολίου της Pfizer στην Ευρωπαϊκή Ένωση σε παιδιά ηλικίας από 12 έως και 15 ετών. Και ο FDA έχει ήδη δώσει άδεια για επείγουσα χρήση (Emergency Use Authorization – EUA) στην ίδια ηλικιακή ομάδα από τις 10 Μαΐου, ενώ ο Καναδάς προηγήθηκε όλων από τις 5 Μαΐου. Τι μπορεί να πει κανείς για την εξέλιξη αυτή; Δεν είναι προφανώς μία θετική εξέλιξη για την αντιμετώπιση της πανδημίας; Η απάντηση είναι δύσκολη, αλλά με τα έως τώρα δεδομένα, η προσωπική μου άποψη για τον εμβολιασμό των παιδιών είναι: “not so fast”.

Not so fast

Η απόφαση για τον εμβολιασμό κάποιας ομάδας καθορίζεται από τον συνδυασμό του κινδύνου έναντι του οφέλους (πες το risk reward, cost benefit, ή όπως αλλιώς). Κι αυτά τα δύο είναι αλληλένδετα μεταξύ τους. Όσο μεγαλύτερος ο κίνδυνος, τόσο πιο εύκολο να φανεί καθαρό όφελος. Όσο πιο μικρός όμως είναι ο κίνδυνος, τόσο πιο δύσκολο να φανεί καθαρό όφελος από την μαζική χρήση του εμβολιασμού. Κι αυτό γιατί ενώ το μέγιστο όφελος που μπορεί κάποιος να κερδίσει είναι σχετικό, ανάλογα με τον αρχικό του (baseline) κίνδυνο για σοβαρή νόσηση, ο κίνδυνος από τις παρενέργειες του εμβολίου δεν δείχνει την ίδια τάση. Με πιο απλά λόγια, τα παιδιά έχουν ελάχιστο κίνδυνο από σοβαρή νόσηση από covid, και άρα έχουν ελάχιστο πιθανό όφελος από το εμβόλιο. Την ίδια στιγμή, ο κίνδυνος παρενεργειών είναι μάλλον ίδιος (και ίσως και μεγαλύτερος, βλ. παρακάτω) με αυτόν των ενηλίκων. Το αποτέλεσμα είναι ότι στα παιδιά ο λόγος όφελος/κίνδυνος είναι πολύ μικρότερος (πολύ όμως, ενδεικτικά μιλάμε για 3 με 4 τάξεις μεγέθους διαφορά μεταξύ ενός υγιούς παιδιού και ενός ηλικιωμένου υψηλού κινδύνου – κάτι που παρεμπιπτόντως δείχνει έμμεσα το πόσο σημαντικό είναι το όφελος στους ηλικιωμένους).

Αποτελεσματικότητα

Δεδομένης της σπάνιας εμφάνισης σοβαρής νόσου στα παιδιά, οι μελέτες που διεξάγονται δεν έχουν την ισχύ να μελετήσουν την μείωση της σοβαρής covid, παρά μόνο την μείωση της covid γενικά, ασχέτως βαρύτητας. Αυτό σημαίνει θεωρητικά ότι δεν θα μπορέσουμε σύντομα να μάθουμε αν το εμβόλιο στα παιδιά θα αποτρέπει εκτός από την λοίμωξη, την σοβαρή λοίμωξη (που είναι αυτό που επιθυμούμε). Η μελέτη που δημοσιεύθηκε στο NEJM πριν 3 ημέρες έδειξε ότι η λοίμωξη μειώνεται αλλά δεν μπορούσε να απαντήσει αν αυτό είναι αρκετό για να μειωθεί η σοβαρή νόσος. Για παράδειγμα, μπορεί η πλειονότητα των παιδιών να προστατεύεται από την εμφάνιση της νόσου, αλλά κάποια, ελάχιστα παιδιά (είτε λόγω επιβαρυμένου ιατρικού ιστορικού είτε λόγω γενετικών μηχανισμών, είτε για εντελώς άγνωστους λόγους – δεν κάνει διαφορά) που θα είχαν μία δυσμενή έκβαση, να μην προστατεύονται και να έχουν την ίδια δυσμενή έκβαση ασχέτως εμβολίου. Το να μειώσει το εμβόλιο την  πιθανότητα νόσου γενικά είναι ένα καλό proxy αλλά δεν είναι ούτε αρκετό ούτε και συνώνυμο με το ότι μειώνει την πιθανότητα σοβαρής νόσου.

Αν πάρουμε για παράδειγμα τα στοιχεία της Ελλάδας, από τις ανακοινώσεις του ΕΟΔΥ, γνωρίζουμε ότι οι θάνατοι στην ηλικιακή ομάδα 0-17 είναι 3, ενώ τα επιβεβαιωμένα κρούσματα είναι 34.000. Αυτό μας δίνει έναν κίνδυνο θανάτου <1/10.000 (case fatality rate). Δεδομένου ότι ξέρουμε ότι τα πραγματικά κρούσματα είναι πολύ περισσότερα από τα επιβεβαιωμένα, μπορεί κανείς να υποθέσει για τους σκοπούς της συζήτησης εδώ ότι τα πραγματικά κρούσματα ίσως να είναι τριπλάσια (για να βγαίνουν στρογγυλά τα νούμερα), δηλ. 100.000 (με επιφύλαξη, αλλά οι λεπτομέρειες δεν παίζουν ρόλο για το επιχείρημα). Αυτό δίνει μία θνητότητα (infection fatality rate) <1/30.000. Είναι ελπίζω προφανές γιατί μία μελέτη με 2.000 παιδιά (σαν αυτήν στο NEJM) και με 16 συνολικά κρούσματα στην ομάδα placebo δεν μπορεί να απαντήσει στο ερώτημα αν το εμβόλιο μειώνει την θνητότητα (προσωπικά πιστεύω ότι μάλλον θα την μειώνει, αλλά το τι πιστεύω εγώ ενστικτωδώς δεν είναι σημαντικό).

Ασφάλεια

Παρομοίως, οι μελέτες που τρέχουν δεν έχουν την ισχύ να αναδείξουν κάποια σπάνια αλλά σοβαρή παρενέργεια. Ενδεικτικά πάλι και μόνο, με βάση τα στοιχεία της Ελλάδας που είδαμε παραπάνω, αρκεί ένας κίνδυνος θανάτου 1/30.000 για να κάνει τα εμβόλια άχρηστα, ακόμη κι αν υποθέσουμε 100% μείωση στην θνητότητα (και δεν βάζω καν στην εξίσωση πιθανές άλλες, σοβαρές, αλλά μη θανατηφόρες παρενέργειες). Για να μελετήσεις όμως έναν τέτοιο ενδεχόμενο κίνδυνο, χρειάζεσαι πολύ μεγαλύτερες μελέτες και μεγαλύτερη διάρκεια παρακολούθησης.

Στα παραπάνω ας προσθέσουμε ότι το CDC ανακοίνωσε μόλις πριν 3 ημέρες ότι μελετά κάποιες αναφορές για αυξημένη συχνότητα εμφάνισης μυο/περικαρδίτιδας μετά από τα εμβόλια mRNA (στα οποία ανήκει και αυτό της Pfizer που αναφέρω παραπάνω), ιδίως σε νέους ενήλικες (<30 ετών). Οι αναφορές αυτές πρωτοεμφανίστηκαν στο Ισραήλ από τον Απρίλιο, κάτι που με κάνει να είμαι ιδιαίτερα προβληματισμένος για την άδεια επείγουσας χρήσης που έδωσε ο FDA μεταγενέστερα (δηλ. ενώ ήταν εν γνώσει του αυτό το στοιχείο) και κυρίως γιατί δεν ακολουθήθηκε η πορεία της συμβατικής/μη επείγουσας αδειοδότησης (BLA – Biologics License Application) που δίνει περισσότερο χρόνο να διευθετήσεις τέτοια ερωτήματα που βρίσκονται εν εξελίξει. Αυτό δείχνει πόσο νωρίς είμαστε ακόμη στην μελέτη των σπάνιων παρενεργειών αλλά και την μεγάλη σχετική αβεβαιότητα.

Το επιχείρημα της προστασίας του πληθυσμού και της πληθυσμιακής ανοσίας

Μήπως όμως ο εμβολιασμός στα παιδιά αποτελεί απαραίτητο βήμα, όπως λένε πολλοί – και ιατροί μεταξύ αυτών, για την επίτευξη της πληθυσμιακής ανοσίας και άρα και της προστασίας του συνολικού πληθυσμού; Για παράδειγμα, κάποιοι λίγοι συμπολίτες μας (ανοσοκατεσταλμένοι) έχουν αντένδειξη στο εμβόλιο. Πώς θα τους προστατέψουμε αυτούς;

Η απάντηση εδώ ξεκινά με ένα ηθικό επιχείρημα και αυτό είναι ότι δεν μπορείς ηθικά να δικαιολογήσεις τον μαζικό εμβολιασμό μίας ομάδας (ιδίως των παιδιών που δεν μπορούν να δώσουν well informed consent τα ίδια) για την προστασία κάποιας άλλης αν πρώτα δεν έχεις σαφή στοιχεία ότι αυτός θα έχει θετικό αντίκτυπο (έστω και λίγο με βάση το risk/reward που αναφέρθηκε πιο πάνω) στην ίδια την ομάδα παρέμβασης (εκτός από σπάνιες περιπτώσεις τεράστιου συστημικού/πληθυσμιακού κινδύνου που μπορώ να σκεφτώ, και στον οποίο τα παιδιά θα έπαιζαν κεντρικό ρόλο, κάτι όμως που δεν ισχύει εδώ και για λόγους συντομίας δεν θα επεκταθώ περισσότερο).

Η 2η απάντηση είναι ότι πριν ακόμη φτάσεις να μιλήσεις για την ανάγκη μαζικού εμβολιασμού των παιδιών για την επίτευξη πληθυσμιακής ανοσίας, πρέπει πρώτα να έχεις εξαντλήσει όλα τα περιθώρια αύξησης του εμβολιασμού στους ευάλωτους (πρωτίστως) αλλά και στο σύνολο των ενηλίκων γενικά. Κι αυτό λόγω του γνωστού από αλλού law of diminishing returns. Με λίγα λόγια το όφελος από τον κάθε έναν εμβολιασμό παιδιού είναι πολύ μικρότερο από το όφελος του κάθε ένα εμβολιασμού ενηλίκου. Όταν όμως βλέπουμε ότι στην Ελλάδα έχουμε περίπου το 1/3 των ηλικιωμένων/ευάλωτων να καθυστερούν (στο καλό σενάριο) ή να είναι αντίθετοι (στο κακό σενάριο) με τον εμβολιασμό τους, πώς μπορεί να δικαιολογηθεί ηθικά αλλά και στρατηγικά ο μαζικός εμβολιασμός των παιδιών για την προστασία αυτών των πιο ευάλωτων ή ακόμη και για την προστασία των λίγων ατόμων με αντένδειξη στον εμβολιασμό; Δεν είναι προφανές ότι ως πολιτεία πρέπει να κάνεις ό,τι περνά από το χέρι σου για να αυξήσεις πρώτα τον εμβολιασμό των ενηλίκων; Το γεγονός ότι πολλές άλλες χώρες έχουν ποσοστά εμβολιασμού στους ευάλωτους >90%, δείχνει ότι αυτό είναι εφικτό και όποιος υποστηρίζει το αντίθετο κάνει λάθος. Δεν υπάρχει κανένας γονιδιακός λόγος οι Έλληνες να είναι πιο σκεπτικοί έναντι του εμβολιασμού σε σχέση με άλλους λαούς, και άρα με σωστή στόχευση που θα στηρίζεται στην ενημέρωση και την ενσυναίσθηση το ποσοστό εμβολιασμού μπορεί να αυξηθεί πολύ. Τα ιστορικά υψηλά ποσοστά στην Ελλάδα στα εδραιωμένα προγράμματα εμβολιασμού στα παιδιά δείχνουν ότι αυτός ο στόχος είναι πλήρως εφικτός, φτάνει να τον θέσουμε.

Για την πληρότητα και μόνο, να αναφέρω ότι ένα επιχείρημα που κυκλοφορεί αρκετά είναι ότι το εμβόλιο ίσως φανεί να προστατεύει από τις μακροχρόνιες επιπτώσεις μετά από νόσηση με covid (το λεγόμενο long covid). Δυστυχώς, μέχρι νεωτέρας, ένα τέτοιο επιχείρημα είναι πλήρως αστήρικτο από επιστημονικά δεδομένα από μελέτες καλής ποιότητας. Αυτό, σε συνδυασμό με το ότι οι κίνδυνοι από το long covid παρουσιάζονται στον δημόσιο διάλογο πολύ μεγαλύτεροι από όσο έχει πραγματικά φανεί στις αξιόπιστες μελέτες (ιδίως στο θέμα της Καρδιολογίας μπορώ να μιλήσω και λόγω σχετικής ενασχόλησης, ασχέτως του τι λένε πολλοί διεθνώς, ακόμη και ιατροί, ακόμη και Καρδιολόγοι), με κάνει να είμαι ιδιαίτερα επιφυλακτικός προς την πιθανότητα επαλήθευσης αυτού του επιχειρήματος (για να το θέσω διακριτικά).

Και με τα παιδιά τι μπορούμε να κάνουμε στην πράξη;

Με βάση όλα τα παραπάνω πιστεύω ότι η μελέτη των εμβολίων στα παιδιά είναι καλοδεχούμενη, όπως και η άδεια χρήσης τους. Όμως, σε πρώτη φάση, είμαι αντίθετος σε μία πιθανή απόφαση της πολιτείας για έναρξη μαζικού εμβολιασμού στα παιδιά. Πιστεύω ότι όσο συνεχίζονται οι μελέτες, θα μπορούσαν σε αρχικό στάδιο να εμβολιαστούν στοχευμένα κάποια παιδιά που λόγω ιατρικού ιστορικού είναι αυξημένου κινδύνου για σοβαρή νόσηση από covid. Δευτερευόντως, θα μπορούσε ίσως κανείς να επιχειρηματολογήσει και για τον επιλεκτικό εμβολιασμό παιδιών που έχουν στον κύκλο τους άτομα που δεν μπορούν να εμβολιαστούν ή που έχουν πολύ αυξημένο κίνδυνο νόσησης (ακόμη κι αν οι τελευταίοι είναι εμβολιασμένοι). Τρίτον, ίσως να μπορούσε κανείς να σκεφτεί στοχευμένο εμβολιασμό σε ενδεχόμενη εμφάνιση τοπικών εξάρσεων της επιδημίας (γεωγραφικών ή σε συγκεκριμένους χώρους, αν και μάλλον τέτοιες εξάρσεις θα είναι σε κοινότητες με χαμηλό επίπεδο εμβολιασμού και άρα αρκετά σκεπτικές προς τα εμβόλια, και μάλλον θα είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς πώς μία τέτοια κοινότητα θα συμφωνούσε με τον παιδικό εμβολιασμό. Επίσης δευτερευόντως ίσως να μην υπάρχει η πολυτέλεια του χρόνου, πάντως το θεωρητικό επιχείρημα στέκει). Τέλος, θα μπορούσε ίσως κανείς να υποστηρίξει τον εμβολιασμό παιδιών ακόμη και σε οικογένειες που για κάποιον λόγο (αντικειμενικό ή μη) έχουν φοβηθεί τόσο από την πανδημία που έχουν οδηγηθεί σε δυσανάλογα μεγάλους περιορισμούς στην καθημερινότητα των παιδιών τους (π.χ. συνεχής αποκλεισμός τους από τις αθλητικές δραστηριότητες, την συναναστροφή με άλλα παιδιά, μέχρι ίσως και τον αποκλεισμό τους από το σχολείο).  Σε τέτοιες οικογένειες ο κίνδυνος από την συνεχιζόμενη υπερβολική «προστασία» των παιδιών θα είναι μάλλον πολύ μεγαλύτερος από τον κίνδυνο του εμβολιασμού, και ίσως να αποτελεί τον πιο κατάλληλο τρόπο τέτοιες οικογένειες να μπορέσουν να κάνουν (ψυχολογικά κυρίως) αυτό το τόσο χρήσιμο “reset” που ανέφερα και στην αρχή.

Εκτός από τις παραπάνω εξαιρέσεις, σε πρώτη φάση η αναμονή για περισσότερα στοιχεία για τον εμβολιασμό των παιδιών έχει κι ένα πρόσθετο όφελος. Όλα αυτά τα εμβόλια που ίσως προορίζονταν για τα παιδιά εντός του καλοκαιριού, θα μπορούσαν να διατεθούν σε χώρες με μεγάλη έξαρση της νόσου (π.χ. σε υγειονομικούς ώστε να έχεις σαφή πληθυσμό που θέλεις να καλύψεις). Κάτι τέτοιο όχι μόνο είναι πιο χρήσιμο συνολικά για την ανθρωπότητα (όχι μόνο για τις χώρες που θα λάβουν τα εμβόλια αλλά έμμεσα και για αυτές που θα τα δώσουν μέσω μειωμένου μελλοντικού κινδύνου εισόδου νέων φορέων/κρουσμάτων μέσω ταξιδιών καθώς οι κοινωνίες θα ανοίγουν), αλλά είναι και ηθικά πιο σωστό προς συνανθρώπους μας που δεν έχουν κανέναν σοβαρό/πειστικό λόγο να είναι χαμηλότερα στην διεθνή προτεραιότητα εμβολιασμού. Το μυαλό μου εδώ πάει στο νέο που διαβάσαμε πριν 2 ημέρες ότι στο Οντάριο του Καναδά, αποφασίστηκε η επιμήκυνση κατά έναν μήνα της ημερομηνία λήξης κάποιων χιλιάδων εμβολίων της εταιρείας Astra Zeneca, στην προσπάθεια να μην μείνουν αδιάθετα! Γιατί αυτά τα εμβόλια να μην έχουν ήδη σταλεί σε πληθυσμούς όπου θα είχαν τεράστια προστιθέμενη αξία; Δεν θα έπρεπε το τι γίνεται σε μη ευνοημένες χώρες να μας απασχολεί με κάποιον τρόπο; Είναι πραγματικά τόσο απίθανο διαδικαστικά, πολιτικά όσο κάποιοι θέλουν να το παρουσιάζουν; Και τέλος πάντων, είναι αυτός λόγος, εμείς οι απλοί πολίτες να μην το προτείνουμε ή/και να μην σχολιάζουμε την κατάσταση αυτή;

Και φυσικά, σε καμμία περίπτωση δεν θα ήθελα να φανταστώ ότι υπάρχει κάποιος επιστήμονας ή πολιτικός που θα σκεφτόταν την επιβολή υποχρεωτικότητας (άμεσης ή έμμεσης) του εμβολιασμού των παιδιών γενικά. Όχι μόνο γιατί κάτι τέτοιο θα ήταν ιατρικά λάθος τόσο από δεοντολογική όσο και από επιστημονική θεώρηση, αλλά γιατί θα ήταν και διαχειριστικά πλήρως αναποτελεσματικό (με τεράστιο κίνδυνο να κάνει back-fire, βλ. παρακάτω).

Όσο οι μελέτες τρέχουν, και μέχρι νεωτέρας, η αβεβαιότητά μας για το risk/reward ratio του εμβολιασμού των παιδιών παραμένει. Όλοι ελπίζουμε ότι τα εμβόλια θα φανούν αποτελεσματικά και ασφαλή και στα μικρά παιδιά, όμως αν προχωρήσουμε άγαρμπα, γρήγορα, και με οδηγό ένα wishful thinking παρά πραγματικά δεδομένα, ο κίνδυνος είναι τεράστιος. Όχι τόσο για τα ίδια τα παιδιά που θα εμβολιαστούν (άλλωστε είπαμε η αβεβαιότητά μας είναι για σπάνιες παρενέργειες μόνο), όσο για την συνολική στάση του πληθυσμού προς τα εμβόλια. Γιατί, μπορεί ο κάθε ενήλικας να δείχνει κατανόηση στην αβεβαιότητα που υπάρχει εντός της πανδημίας για τις αποφάσεις των αρμόδιων επιστημόνων και πολιτικών, όμως δεν ισχύει το ίδιο όταν το διακύβευμα είναι η υγεία των παιδιών του. Αν κάτι πάει στραβά, ο κίνδυνος να κλονιστεί η εμπιστοσύνη του κόσμου προς τα εμβόλια είναι πολύ μεγάλος και το διακύβευμα δεν είναι μόνο η απώλεια εμπιστοσύνης προς μελλοντικά εμβολιαστικά προγράμματα για την covid, αλλά πιθανώς συνολικά προς όλα τα εδραιωμένα εμβολιαστικά προγράμματα παιδικού εμβολιασμού, ίσως για πολλά χρόνια, και φυσικά η απώλεια εμπιστοσύνης στην επιστήμη γενικότερα. Κι αυτή δεν είναι η κληρονομιά που θα θέλαμε να μείνει από την αντιμετώπιση της πανδημίας.

Με απλά λόγια, στο θέμα εμβόλια covid και παιδιά, το διακύβευμα είναι too big to fail.

Kostis Tsarpalis, May 2021

1 Comment

Αφήστε μια απάντηση

Call Now Button
Send this to a friend